Kopiarz Sulejowski – zbiór odpisów przywilejów i nadań dla opactwa cystersów w Sulejowie, założony w 1618 r. przez biskupa wendeńskiego (zarazem opata sulejowskiego) Ottona Schenkinga – zalicza się do najcenniejszych obiektów archiwalnych przechowywanych w zbiorach Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim. Kodeks przyjął ostatecznie formę księgi papierowej, oprawionej w tekturę powlekaną sczerniałą skórą. Jest on ważnym źródeł mówiącym również o dziejach Piotrkowa, ponieważ to właśnie na jednej z jego kart nazwa Petrecoue pojawia się po raz pierwszy.
Mediewiści (m.in. Józef Mitkowski) podają, że opactwo sulejowskie miało kilka kopiariuszy. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, wśród szczątków akt Sekretariatu Generalnego i Wydziału Wyznań Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych w Królestwie Polskim znajduje się kolejny egzemplarz, sporządzony w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII w. Kopiariusze te miały przede wszystkim znaczenie praktyczne i wykorzystywane były w licznych procesach sądowych, jako dowód praw do konkretnych nieruchomości ziemskich. Trzeba tu zauważyć, że wiele z rzekomych przywilejów stanowiły oczywiste falsyfikaty, jak choćby przywilej lokacyjny Kazimierza Sprawiedliwego z 1176 r. Częste wykorzystywanie i złe warunki przechowywania kopiariuszy poczyniły w nich duże spustoszenie – zniszczony papier, fragmentami mało czytelne pismo oraz plamy wilgoci są tego widocznym przykładem.
Pierwszy wpis do Kopiarza z Sulejowa wykonano w 1618 r., ostatni zaś na przełomie XVIII i XIX w. Do naszych czasów dotrwało 158 kart, zawierających 223 dokumenty i fragment listu. Zaginęły karty z 34 dokumentami wymienionymi w indeksie końcowym. Najprawdopodobniej przyczyn rozproszenia dokumentów tworzących Kopiarz należy upatrywać w likwidacji klasztoru w 1819 r. i równoczesnym rozgrabieniu zbiorów tamtejszej biblioteki oraz archiwum. Według jednej z hipotez Kopiarz Sulejowski zabrał autor słynnego Słownika języka polskiego Samuel Bogumił Linde, który w 1819 r. odwiedzał zamykane klasztory, przeprowadzał kwerendę archiwaliów i księgozbiorów, a przy okazji najciekawsze pozycje wywoził do Warszawy. W stolicy znajdowało się wówczas wielu amatorów bibliofilskich rarytasów, któryś z nich, nieznany z imienia i nazwiska, przywłaszczył sobie sulejowski zabytek. Przez cały XIX w. panowało milczenie w sprawie cysterskich kopiarzy. W 1930 r., w bliżej nieokreślonych okolicznościach Kopiarz został odnaleziony w Tarnopolu na Podolu. Takiej informacji udzielił prof. J. Mitkowskiemu Michał Rawita-Witanowski, prezes piotrkowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Najprawdopodobniej, jak sugerował były dyrektor piotrkowskiego Muzeum Marcin Gąsior, informację o odnalezieniu Kopiarza uzyskał Rawita podczas podróży do Lwowa w 1931 r., gdzie finalizował nabycie pieczęci staropolskiego sądu ekstraordynaryjnego w Piotrkowie. Osobą, z którą rozmawiał wówczas, był ksiądz Józef Ostrowski. Niestety, nie poznamy już okoliczności związanych z transakcją zakupu Kopiarza. Z polecenia profesora i za zgodą właściciela, tj. Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Piotrkowie, kodeks został powtórnie oprawiony w styczniu 1934 r. w Krakowie przez Jana Wyżga (brązowa skóra ze złoconym napisem Kopiarz Sulejowski 1618). W pierwszej chwili może dziwić, że nie wpisano go do inwentarza muzealnego, tak jak i wielu innych wartościowych materiałów archiwalnych przechowywanych na Zamku (dyplomy królewskie). Nie wiadomo, czy taka praktyka była podyktowana brakiem czasu, czy też innymi przyczynami. Nigdy nie dowiemy się też, czy Rawita myślał o przekazaniu cennej kolekcji archiwaliów do archiwum państwowego.
Józef Mitkowski, przygotowujący pod koniec lat trzydziestych XX w. swoją rozprawę doktorską poświęconą historii sulejowskiego opactwa, korzystał z podstawowego źródła, jakim był Kopiarz. Przypuszczalnie został on wypożyczony autorowi pracy na dłuższy czas. W okresie drugiej wojny światowej najwartościowsze zbiory muzealne przechowywali we własnych domach członkowie PTK, materiały archiwalne ukrywał Rawita-Witanowski. Po wojnie muzea poniosły konsekwencje polityki państwa zmierzającej do scalania materiałów archiwalnych w archiwach państwowych. Sprawę przekazywania zbiorów regulowało porozumienie zawarte we wrześniu 1951 r. pomiędzy Departamentem Muzeów Ministerstwa Kultury i Sztuki i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych. Na obszarze województwa łódzkiego wyboru obiektów, które miały trafić do podległych mu archiwów, przede wszystkim do Łodzi i Piotrkowa, dokonywał Roman Kaczmarek, dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Łodzi. W registraturach archiwum piotrkowskiego i muzeum nie odnaleziono protokołu zdawczo-odbiorczego z przekazania Kopiarza Sulejowskiego. Nie ulega wątpliwości, że został on zabrany nagle, bez pisemnych formalności. Powstał w ten sposób problem z określeniem daty tego wydarzenia. T. Kmiecińska i J. Kaczmarek, autorzy Przewodnika po Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim z roku 1957 podali, że kodeks przechowywany był w zbiorze akt staropolskich ówczesnego Powiatowego Archiwum Państwowego w Piotrkowie. Z zachowanej korespondencji wiadomo, że pewną część zbiorów archiwalnych muzeum przekazało 12 października 1951 r. Taką samą datę nosi rewers podpisany przez dyrektora Kaczmarka, na podstawie którego wypożyczył on Kodeks z archiwum piotrkowskiego do Łodzi.
Bardzo pogmatwane i niejasne są dalsze dzieje cennego zabytku. W latach pięćdziesiątych XX w. szczęśliwie uniknął losu większości archiwaliów pomuzealnych, które po krótkim pobycie w archiwum piotrkowskim oddawano do Wojewódzkiego AP w Łodzi. Jeszcze w 1960 r. Kopiarz Sulejowski eksponowano na pierwszym miejscu wystawy zorganizowanej w salach archiwum z okazji dni Piotrkowa Trybunalskiego. W następnych latach, prawdopodobnie trafił do Łodzi, gdzie został wpisany do księgi nabytków. W 1967 r. wypożyczono go do Piotrkowa na okolicznościową wystawę i już nigdy nie zwrócono. Formalnie sprawę własności peregrynującego zabytku uregulowano z korzyścią dla Piotrkowa Trybunalskiego dopiero w lipcu 1994 r. Obecnie Kopiarz Sulejowski znajduje się w „Zbiorze szczątków akt kościelnych, klasztornych i związków wyznaniowych”, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim.
Pierwszy wpis do Kopiarza z Sulejowa wykonano w 1618 r., ostatni zaś na przełomie XVIII i XIX w. Do naszych czasów dotrwało 158 kart, zawierających 223 dokumenty i fragment listu. Zaginęły karty z 34 dokumentami wymienionymi w indeksie końcowym. Najprawdopodobniej przyczyn rozproszenia dokumentów tworzących Kopiarz należy upatrywać w likwidacji klasztoru w 1819 r. i równoczesnym rozgrabieniu zbiorów tamtejszej biblioteki oraz archiwum. Według jednej z hipotez Kopiarz Sulejowski zabrał autor słynnego Słownika języka polskiego Samuel Bogumił Linde, który w 1819 r. odwiedzał zamykane klasztory, przeprowadzał kwerendę archiwaliów i księgozbiorów, a przy okazji najciekawsze pozycje wywoził do Warszawy. W stolicy znajdowało się wówczas wielu amatorów bibliofilskich rarytasów, któryś z nich, nieznany z imienia i nazwiska, przywłaszczył sobie sulejowski zabytek. Przez cały XIX w. panowało milczenie w sprawie cysterskich kopiarzy. W 1930 r., w bliżej nieokreślonych okolicznościach Kopiarz został odnaleziony w Tarnopolu na Podolu. Takiej informacji udzielił prof. J. Mitkowskiemu Michał Rawita-Witanowski, prezes piotrkowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Najprawdopodobniej, jak sugerował były dyrektor piotrkowskiego Muzeum Marcin Gąsior, informację o odnalezieniu Kopiarza uzyskał Rawita podczas podróży do Lwowa w 1931 r., gdzie finalizował nabycie pieczęci staropolskiego sądu ekstraordynaryjnego w Piotrkowie. Osobą, z którą rozmawiał wówczas, był ksiądz Józef Ostrowski. Niestety, nie poznamy już okoliczności związanych z transakcją zakupu Kopiarza. Z polecenia profesora i za zgodą właściciela, tj. Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Piotrkowie, kodeks został powtórnie oprawiony w styczniu 1934 r. w Krakowie przez Jana Wyżga (brązowa skóra ze złoconym napisem Kopiarz Sulejowski 1618). W pierwszej chwili może dziwić, że nie wpisano go do inwentarza muzealnego, tak jak i wielu innych wartościowych materiałów archiwalnych przechowywanych na Zamku (dyplomy królewskie). Nie wiadomo, czy taka praktyka była podyktowana brakiem czasu, czy też innymi przyczynami. Nigdy nie dowiemy się też, czy Rawita myślał o przekazaniu cennej kolekcji archiwaliów do archiwum państwowego.
Józef Mitkowski, przygotowujący pod koniec lat trzydziestych XX w. swoją rozprawę doktorską poświęconą historii sulejowskiego opactwa, korzystał z podstawowego źródła, jakim był Kopiarz. Przypuszczalnie został on wypożyczony autorowi pracy na dłuższy czas. W okresie drugiej wojny światowej najwartościowsze zbiory muzealne przechowywali we własnych domach członkowie PTK, materiały archiwalne ukrywał Rawita-Witanowski. Po wojnie muzea poniosły konsekwencje polityki państwa zmierzającej do scalania materiałów archiwalnych w archiwach państwowych. Sprawę przekazywania zbiorów regulowało porozumienie zawarte we wrześniu 1951 r. pomiędzy Departamentem Muzeów Ministerstwa Kultury i Sztuki i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych. Na obszarze województwa łódzkiego wyboru obiektów, które miały trafić do podległych mu archiwów, przede wszystkim do Łodzi i Piotrkowa, dokonywał Roman Kaczmarek, dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Łodzi. W registraturach archiwum piotrkowskiego i muzeum nie odnaleziono protokołu zdawczo-odbiorczego z przekazania Kopiarza Sulejowskiego. Nie ulega wątpliwości, że został on zabrany nagle, bez pisemnych formalności. Powstał w ten sposób problem z określeniem daty tego wydarzenia. T. Kmiecińska i J. Kaczmarek, autorzy Przewodnika po Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim z roku 1957 podali, że kodeks przechowywany był w zbiorze akt staropolskich ówczesnego Powiatowego Archiwum Państwowego w Piotrkowie. Z zachowanej korespondencji wiadomo, że pewną część zbiorów archiwalnych muzeum przekazało 12 października 1951 r. Taką samą datę nosi rewers podpisany przez dyrektora Kaczmarka, na podstawie którego wypożyczył on Kodeks z archiwum piotrkowskiego do Łodzi.
Bardzo pogmatwane i niejasne są dalsze dzieje cennego zabytku. W latach pięćdziesiątych XX w. szczęśliwie uniknął losu większości archiwaliów pomuzealnych, które po krótkim pobycie w archiwum piotrkowskim oddawano do Wojewódzkiego AP w Łodzi. Jeszcze w 1960 r. Kopiarz Sulejowski eksponowano na pierwszym miejscu wystawy zorganizowanej w salach archiwum z okazji dni Piotrkowa Trybunalskiego. W następnych latach, prawdopodobnie trafił do Łodzi, gdzie został wpisany do księgi nabytków. W 1967 r. wypożyczono go do Piotrkowa na okolicznościową wystawę i już nigdy nie zwrócono. Formalnie sprawę własności peregrynującego zabytku uregulowano z korzyścią dla Piotrkowa Trybunalskiego dopiero w lipcu 1994 r. Obecnie Kopiarz Sulejowski znajduje się w „Zbiorze szczątków akt kościelnych, klasztornych i związków wyznaniowych”, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim.
Tekst: Dr Aleksy Piasta
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Opracowano na podstawie:
Aleksy Piasta, Wędrówki kopiarza, „Spotkania z zabytkami” 2001, nr 9.
*****
Galeria zdjęć:
- Zdjęcie nr 1: Kopiarz Sulejowski - strona pierwsza.
- Zdjęcie nr 2: Kopiarz Sulejowski - strona druga.
- Zdjęcie nr 3: Kopiarz Sulejowski.
Galeria artykułu
