W jakich latach w Piotrkowie funkcjonował Trybunał Koronny, jaki był zakres jego działania i co miasto zyskało będąc siedzibą sądu? Odpowiedzi na te pytania w poniższym tekście.
Zarówno okres sejmowy, jak i zjazdów synodalnych, znacznie przyczynił się do podniesienia rangi i prestiżu miasta, szczególnie odkąd Piotrków w 1578 roku stał się również jedną z dwu siedzib (Lublin, Piotrków) sądu, jakim był Trybunał Koronny (Iudicium Generale Ordinarium Tribunalis Regni). Do tego roku król Polski był najwyższym sędzią dla szlachty. W zamian za uchwalenie podatku na wojsko i wolną rękę w polityce zagranicznej, król Stefan Batory doprowadził do powołania, na mocy uchwalonej 3 marca tego roku konstytucji - Trybunału Koronnego. Trybunał wspólny dla całej Korony, zbierał się dla Małopolski w Lublinie na wiosnę i latem, natomiast dla Wielkopolski jesienią i zimą w Piotrkowie, zwanym od tej pory nieformalnie Trybunalskim. W 1581 roku powołano do życia analogiczny Trybunał dla Litwy, którego siedzibą były Wilno, Nowogródek i Mińsk, a w pewnym okresie także Grodno. Trybunał Koronny był to sąd państwowy, złożony z sędziów wybieranych spośród szlachty co roku na sejmikach zwanych deputackimi. Razem liczył ogółem 33 członków, w tym 27 deputatów szlacheckich i 6 deputatów duchownych. Na czele deputatów świeckich stał wybierany przez gremium w głosowaniu tajnym marszałek Trybunału Koronnego, który miał prawo używania insygniów, jakimi była laska marszałkowska i krzyż prezydencki. Natomiast deputaci duchowni wybierali spośród swego grona prezydenta, którym zostawał zazwyczaj najstarszy z kanoników gnieźnieńskich. Zakres działania Trybunału obejmował rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów grodzkich, ziemskich i podkomorskich oraz rozpatrywanie spraw wnoszonych przeciwko urzędnikom administracji państwowej, w związku z zaniedbaniem przez nich swoich obowiązków. Rozstrzygał również sprawy prawne (iuris), które dotyczyły różnego rodzaju dóbr, sum, transakcji i zapisów oraz sprawy uczynkowe (facti), w trakcie rozpatrywania których mogły zostać zasądzone kary banicji, wieży górnej i kary finansowe. W wyniku kolejnych reform, w 1792 roku utworzono dwa osobne Trybunały - w Piotrkowie i Lublinie. Każdy stanowiły dwie izby, w których zasiadało 12 i 13 deputatów. Siedzibą Trybunału Koronnego w Piotrkowie, podobnie jak w Lublinie był ratusz miejski. Gmach, wybudowany z myślą o władzach miejskich został przystosowany do pełnienia nowej funkcji. W 1611 roku sejm zatwierdził uchwałę szlachty województwa sieradzkiego, aby w Piotrkowie wybudować wieżę więzienną, która została dobudowana do południowej ściany ratusza. W ratuszu mieściły się sala rozpraw sądowych, kaplica i izba dla wojska. Ciągłość funkcjonowania Trybunału zapewniała kancelaria, na czele której stał pisarz aktowy. Nadzorował on wraz z podległym personelem prowadzenie kancelarii, wpisów do ksiąg oraz brał udział w posiedzeniach kolegialnych. Pisarze wojewódzcy biorący udział w posiedzeniach zobowiązani byli przyjeżdżać do Trybunału co najmniej na dwa dni wcześniej i złożyć przed nim przysięgę. Pozostałością po pracach kancelarii Trybunału były księgi trybunalskie, które dzieliły się na dwie grupy główne decreta (wyroki) i acta. Oprócz nich istniały również obok ksiąg pomocniczych, manuały i produkty. We wrześniu 1792 roku rozpoczął urzędowanie ostatni Trybunał Koronny Rzeczypospolitej. Po zwycięstwie konfederacji targowickiej i poniesionej klęsce w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 roku los kraju został przesądzony. 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały w Petersburgu traktat, który usankcjonował drugi rozbiór Polski. Pozostałość aktową po działalności Trybunału Koronnego w Piotrkowie stanowiło do 1944 roku 1438 tomów kadencji piotrkowskiej z lat 1578-1792. Składało się na nie: 467 ksiąg dekretów z lat 1578-1792, 18 ksiąg dekretów poznańskich i bydgoskich z lat 1765-1768, 128 sentencjonarzy i komparycji z lat 1737-1782, 590 rejestrów spraw z lat 1612-1792, 92 manuały dekretów z lat 1583-1711 i 14 manuałów dekretów z lat 1638-1789 oraz 77 ksiąg wpisów z lat 1605-1792 i 52 skorowidze. Wszystkie wymienione wyżej księgi przechowywane były razem z księgami grodzkimi i ziemskimi oraz najstarszymi aktami miejskimi. Niestety akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego podzieliły los piotrkowskich ksiąg ziemskich i grodzkich. Spłonęły doszczętnie we wrześniu 1944 roku podczas Powstania Warszawskiego.
Tekst: dr Tomasz Matuszak Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Tekst: dr Tomasz Matuszak Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Opracowano na podstawie:
Matuszak T., Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim 1919-1951, Piotrków Trybunalski – Radzyń Podlaski 2009.
Matuszak T., O związkach piwa z trybunalskim grodem, sejmami i deputatami, [w:] Studia z dziejów piotrkowskiego browarnictwa od XVI do XX wieku, pod red. T. Kruza, A. Piasty, K. Wiączka, Piotrków Trybunalski 2012.
Matuszak T., Trybunał Koronny Piotrkowski – procesy aktotwórcze i archiwotwórcze, [w:] Polska i Piotrków za panowania Króla Stefana Batorego. Materiały z konferencji naukowej, Piotrków Trybunalski 2008.
*****
Galeria zdjęć:
- Zdjęcie nr 1: Ordynacja Trybunału Koronnego w Piotrkowie, Piotrków 1786. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 23.
- Zdjęcie nr 2: Instrukcja dotycząca Trybunału Koronnego w Piotrkowie, wykaz palestry, 1790. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 24.
- Zdjęcie nr 3: Mowa W.J. Pana Józefa Walewskiego z 1767 r. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 22.
Matuszak T., Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim 1919-1951, Piotrków Trybunalski – Radzyń Podlaski 2009.
Matuszak T., O związkach piwa z trybunalskim grodem, sejmami i deputatami, [w:] Studia z dziejów piotrkowskiego browarnictwa od XVI do XX wieku, pod red. T. Kruza, A. Piasty, K. Wiączka, Piotrków Trybunalski 2012.
Matuszak T., Trybunał Koronny Piotrkowski – procesy aktotwórcze i archiwotwórcze, [w:] Polska i Piotrków za panowania Króla Stefana Batorego. Materiały z konferencji naukowej, Piotrków Trybunalski 2008.
*****
Galeria zdjęć:
- Zdjęcie nr 1: Ordynacja Trybunału Koronnego w Piotrkowie, Piotrków 1786. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 23.
- Zdjęcie nr 2: Instrukcja dotycząca Trybunału Koronnego w Piotrkowie, wykaz palestry, 1790. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 24.
- Zdjęcie nr 3: Mowa W.J. Pana Józefa Walewskiego z 1767 r. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta Trybunału Koronnego Piotrkowskiego, zesp. nr 221, sygn. 22.
Galeria artykułu
